Uitstellen is een gave

(uit het boek: Intens, authentiek en vrij)

Slimme mensen stellen uit. Maar is dat erg? Moet je er altijd uithalen wat erin zit? Ik denk niet dat het moet. Moet een jachtluipaard altijd op topsnelheid rennen? Dat zie je niet in de natuur. Als je jachtluipaarden observeert, zie je ze meestal ergens in een schaduw liggen luieren. Ze hebben de uitdaging van hardlopen nodig, maar niet elke minuut van de dag. Ze komen in beweging als er noodzaak is, als ze moeten jagen.

(Het logo van IEKU advies is gebaseerd op de metafoor van een jachtluipaard. Dit idee is ontstaan naar aanleiding van een verhaal van de Amerikaanse kinderboekenschrijfster Stephanie Toolan, dat ze in 1993 schreef.

Er zijn verschillende redenen voor uitstelgedrag. Het is belangrijk te kijken of het uitstellen komt doordat de persoon – kind of (jonge) volwassene – er bewust voor kiest omdat hij de taak niet zo belangrijk vindt of dat het komt doordat het hem ontbreekt aan vaardigheden om aan de taak te beginnen of het af te maken. Het kan ook zijn dat er irrationele blokkades zijn (faalangst, perfectionisme, niet goed genoeg zijn gevoel e.d.). Dat eerste is geen belemmering in het functioneren, dat tweede wel.

Uitstel en productiviteit zijn geen tegenstellingen

“The most impressive people I know are all terrible procrastinators.” — Paul Graham

Ik worstel met de neiging om minstens evenveel uit te stellen als de meeste mensen. Het verschil is dat ik er niet tegen vecht. Ik gebruik zelfs mijn drang om uit te stellen om productiever te zijn. Voordat ik mijn methode van productief uitstelgedrag uitleg, laten we eens kijken hoe uitstelgedrag er voor de meeste mensen uitziet:

• Nadenken over werken.
• Onmiddellijk de drang voelen om uit te stellen.
• Beginnen met zichzelf te verslaan met een hoop negatieve zelfpraat omdat ze willen uitstellen (ik ben zo’n uitsteller, waarom kan ik niet gewoon gefocust blijven?)
• Slecht voelen, inclusief een heleboel negatieve emoties zoals schaamte en teleurstelling, bovenop de toch al sterke drang om uit te stellen.
• Iets emotioneel uitstellen.

De meeste mensen stellen niet uit om werk te vermijden; ze stellen gedrag uit om de negatieve gevoelens te vermijden die voortkomen uit het verkeerd interpreteren van de drang om uit te stellen.

De aanvankelijke drang om uit te stellen is niet het probleem. Het zijn al die andere negatieve emoties die we ons opdringen door uitstelgedrag als een slechte zaak te beschouwen.

Door de juiste dingen op de juiste manier uit te stellen, stel je nooit echt uit.

Als je productief uitstelgedrag wilt proberen, volg je deze drie praktische strategieën (voor volwassenen):

Stop met negatieve zelfpraat

De meeste vormen van echt contraproductief uitstelgedrag, zoals kijken naar Netflix- of YouTube-video’s, zijn het gevolg van het feit dat we proberen te ontsnappen aan of de schaamte vermijden die voortkomt uit onze eigen negatieve zelfpraat.

Als we deze negatieve zelfpraat identificeren en wijzigen, voelen we minder schaamte en negatieve emotie en zijn minder geneigd om dergelijke hersenloze en onproductieve vormen van uitstelgedrag aan te gaan.

Stel consequent uit

Bekijk uitstelgedrag niet als een inherente karakterfout, maar als een uitdrukking van een natuurlijk menselijk verlangen naar variatie en nieuwsgierigheid. Als je regelmatig en in kleine hoeveelheden tijd vrijmaakt voor deze natuurlijke nieuwsgierigheid, komt het zelden zover dat het resulteert in een hele dag je fotocollectie doornemen of twee net binnengekomen boeken lezen in plaats van een artikel afmaken.

Ontwikkel interesses die synergetisch zijn met je werk

Alle grote uitstellers hebben één ding gemeen: ze stellen productie uit. Als je aan de slag wilt met productief uitstelgedrag, is het belangrijk om een reeks activiteiten te cultiveren die plezierig en interessant zijn en een gezonde verlichting bieden van je primaire werk.

Maar deze activiteiten moeten op de een of andere manier ook bijdragen aan of je productiviteit op lange termijn ondersteunen, zelfs als dit op een zeer indirecte manier en gedurende een lange periode is. Door hobby’s en interesses te cultiveren die op zijn minst indirect je primaire werk ondersteunen, zal je, wanneer je ervoor kiest om uit te stellen, productief uitstellen.

Het kernidee achter productief uitstelgedrag is dat we een stuk gelukkiger en productiever zouden zijn als we een beetje anders zouden nadenken over wat uitstelgedrag is en wat het betekent.

Uitstelgedrag als keuze

Om een of andere reden is het de algemene overtuiging dat hoogbegaafde kinderen altijd goed moeten presteren en hoog moeten scoren op schooltoetsen. Waarom zou je dat willen en waarom zou je het verwachten?

Uitstelgedrag als belemmering

Veel hoogbegaafde en uitzonderlijk begaafde kinderen blokkeren bij de meest simpele vraag (hoeveel is 8+7 bijvoorbeeld). Er wordt van een hoogbegaafd kind vaak verwacht dat het onmiddellijk een antwoord heeft op de meest ridicule vragen. Kinderen kunnen al heel jong denken dat ze meteen het antwoord moeten hebben en dat ze alles moeten weten. Dit ontstaat geleidelijk. Het kan komen doordat de ouder een peuter vraagt Engels te praten bij onbekenden, omdat de ouder wil laten zien hoe goed zijn kind dat kan. Het kan zijn ontstaan doordat een kind van kleins af aan overdreven werd geprezen als het iets goed deed, hierdoor kan een vaste mindset ontstaan. Het kan komen doordat hoogbegaafde kinderen vaak gemakkelijk leren maar nooit leren omgaan met de frustratie van iets niet kunnen en er moeite voor moeten doen om het te leren.

Alice is een jonge dame van 16 die ik al een aantal jaar in counseling heb. Ze vertelde: “Ik herken nu pas een patroon in mijn uitstelgedrag. Als ik vroeger iets niet snel kon leren of begrijpen, liet ik het liggen. Dan wilde ik er niet mee verder. Ik wist eigenlijk niet eens hoe. Dat geldt ook voor de piano. Ik zou eigenlijk weer piano willen leren spelen, ik ben ooit gestopt omdat ik het gevoel had dat ik te veel moest oefenen. Nu vind ik het jammer, maar ik ga het weer oppakken.”

Een hoogbegaafd kind zou moeten leren zich meer tijd te gunnen om iets te leren. In de begeleiding van dit proces heeft de omgeving de belangrijkste rol. Vanaf de geboorte moet een kind de ruimte krijgen om te leren, te oefenen, te falen en vooral te zijn wie het is. Als een kind dit niet leert, leidt het vaak tot uitstelgedrag tot aan volwassenheid. Dit gecombineerd met een laag zelfbeeld en niet weten wie je bent, kan leiden tot dissonantie, een staat waarin je belandt als je jezelf kwijt bent.

Perfectionisme

Extrinsiek perfectionisme leidt vaak tot uitstelgedrag omdat het kind de druk ervaart om perfect te moeten zijn. Uitstelgedrag is dan een manier om de druk te beperken en om teleurstellingen voor jezelf en anderen te voorkomen. Ouders en leerkrachten richten zich vaak op het eindresultaat en niet op het proces. Hoe vaak heb ik een ouder niet horen zeggen: “Jammer dat het een zesje was, hij kon gemakkelijk een zeven of een acht halen.”

Onderpresteren

Uitstelgedrag en onderpresteren ontstaan op school al vroeg in de kleuterklas doordat opdrachten niet uitdagend genoeg zijn. Veel kinderen en tieners hebben de ervaring dat, als ze iets op het laatste moment leren, ze dan nog een goed cijfer halen. “What’s the point?” zeggen ze dan. Ze zien het nut er niet van in om zich in te spannen. Ook omdat de onderwerpen en soort opdrachten die ze moeten maken totaal niet relevant voor hen zijn. Als ze op school niet kijken naar wat een bepaalde hoogbegaafde of uitzonderlijk begaafde leerling expliciet nodig heeft ? er is dus geen maatwerk ? zal deze leerling alleen leren omdat het moet. Er is geen intrinsieke motivatie en de volwassenen om hem heen vinden het een raadsel.

Als het uitstelgedrag al jaren aan de gang is, is het moeilijk om het te veranderen.

Uitstelgedrag doorbreken

Om uitstelgedrag te kunnen veranderen, heeft het kind of de volwassene counseling nodig, waar hij begeleiding krijgt in het doorbreken van oude (denk)patronen, overtuigingen en aannames. Hij moet als het ware weer zichzelf worden, durven zijn wie hij is, met alle ‘fouten’, die natuurlijk geen fouten zijn. Dit kan betekenen dat oude pijn naar boven komt, trauma’s en ervaringen uit het verleden, opvoeding, meningen van anderen. Het kan zijn dat het kind of de volwassene een innerlijk conflict ervaart en het gevoel heeft te moeten kiezen tussen de verwachtingen van anderen en die van zichzelf. Het is bijzonder belangrijk dat als een kind of volwassene counseling nodig heeft, een ervaren specialist dit doet die bekend is met uitdagingen van het hoogbegaafd zijn.

Het gaat er niet eenvoudig om een gewoonte te veranderen, het gaat om de verandering van je hele innerlijke wereld.

Als je hierdoor toegang krijgt tot mogelijkheden en delen van jezelf die door uitstelgedrag tegengehouden en geremd zijn geweest, kun je veel plezier beleven aan het terugvinden van je hele zelf. Deze integratie is de ware basis voor zelfrespect.

Uitstel van saaie taken

Hoogbegaafde mensen vinden rechttoe-rechtaan-opdrachten saai. Als je creatief bent, kun je deze saaie taken aangenamer maken.

Het is bijzonder belangrijk een hoogbegaafd kind te leren wat te doen als het zich verveelt. Hoe kun je het aankaarten en hoe kun je jezelf bezighouden? Dit vergroot de zelfredzaamheid van het kind.

Thijs vertelt: “Als ik in de klas zit, verveel ik me vreselijk. Ik heb gemerkt dat schaduwen niet zwart zijn maar blauw. Ik zag dat die kleur verandert als het licht verandert. Als er meer zon was in de klas, was het een ander blauw dan wanneer het regende. Welke blauw was het… kobaltblauw, ultramarijn, indigo… toen dacht ik aan de schilder Vermeer en zijn blauw…”

Als een hoogbegaafd kind zich verveelt, kan het bezigheden zoeken, gaan dagdromen of een andere overlevingsstrategie gebruiken. Het kan zijn dat het kind hierdoor belangrijke informatie mist. Dan kan het uitstelgedrag te maken hebben met gebrek aan kennis of vaardigheden.

Een kind hoeft niet alleen bij schoolopdrachten te blokkeren maar het kan bij alles zijn. Als de angst niet aangepakt wordt en als het kind niet de juiste vaardigheden aangeleerd krijgt, kan de angst verlammend zijn. Ik ken een aantal hoogbegaafde meisjes in het voortgezet onderwijs die zich ziekmelden als hun product (verslag, essay) niet aan hun hoge eisen voldoet. Zover wil je het niet laten komen, omdat dit soort uitstelgedrag, gebaseerd op angst, moeizaam te keren is.

Dit soort gedachten kan een hoogbegaafd kind/jongere hebben voordat het aan een taak begint:

• Als ik het op het laatste moment doe en het is niet geweldig, dan ligt het niet aan mij maar aan gebrek aan tijd.
• Ik moet altijd laten zien dat ik de beste ben, anders denken mensen dat ik niet zo slim ben.
• Mijn identiteit is afhankelijk van mijn prestaties, ze mogen niet weten dat ik het niet kan (dit kan een kind onbewust denken).
• Ik moet alles perfect afmaken.
• Vroeger deed ik alles op het laatste moment en kreeg ik een 9, nu lukt het niet meer en ik weet niet waarom.
• Ik weet niet hoe ik stap voor stap moet werken, het is zoveel ineens. Ik kan het niet overzien.
• Het is zo zinloos wat ik hier moet leren. Ik kan mij er niet toe zetten om het te leren.
• Wat is het nut van dit allemaal, voor wie doe ik het eigenlijk?
• Middelmatigheid is verschrikkelijk. Ze zeggen dat ik hoogbegaafd ben, ik moet het meteen kunnen.

Wat hebben deze gedachten gemeen? Druk, verwachtingen, perfectionisme, angst, een niet-goed-genoeg-zijn-gevoel, patronen die een kind kunnen achtervolgen tot zijn volwassenheid. Deze patronen ontstaan niet alleen door verwachtingen op school maar ook zeker door verwachtingen van de ouders en de hele maatschappij (zie hoofdstuk Hoogbegaafde rebel).

Is dit een schaduwzijde van het hoogbegaafd zijn en wat kun je eraan doen?

Om te beginnen is het belangrijk dat hoogbegaafde kinderen (alle kinderen) zonder oordeel kunnen leven. Ik besef dat dit voor de meeste mensen bijzonder moeilijk is, omdat de maatschappij nu eenmaal oordeel- en prestatie-georiënteerd is en het vergt enorm veel kracht en moed om je ervan los te koppelen.

Direct na de geboorte al wordt een baby vergeleken met de norm en dit blijft je achtervolgen tot aan je volwassenheid, tot aan je dood. Het vergt een sterk en rebels individu om je hieraan te onttrekken en je eigen weg te durven kiezen. Onderzoek naar het gedrag van genen en plasticiteit van de hersenen kan helpen de druk van perfectionisme te verminderen. Intelligentie is niet een vast fenomeen (Colvin, G. en Shenk, D., 2004). Intelligentie is niet vast maar groeit met inspanning, doorzettingsvermogen en falen. Carol Dweck noemt dit ‘groei mindset’.

De gewoonte doorbreken – tips voor tieners

• Uitstellen is een gewoonte die je kunt doorbreken door simpelweg de gewoonte van uitstellen af te leren en de gewoonte van ‘werk afmaken’ aan te leren. In plaats van je te pijnigen met de gedachte aan werk dat op je ligt te wachten en het verzinnen van elke denkbare reden om er maar niet aan te beginnen, kun je een aantal dingen doen om je te helpen deze waanzin te stoppen en meteen te beginnen met het overwinnen van het uitstelgedrag.
• Heb je de vaardigheden om het werk te doen? Misschien heb je een opdracht gekregen en heb je niet voldoende vaardigheden om die uit te voeren. Als je een verslag moet schrijven terwijl je weinig vertrouwen hebt in je schrijfcapaciteiten, is dat niet motiverend. Als je niet voldoende vaardigheden hebt om de taak af te maken, kan dat leiden tot verminderd zelfvertrouwen, wat weer leidt tot uitstellen. Vraag iemand je te helpen en je werk na te kijken en als je er écht mee zit, oefen deze vaardigheid dan met iemand die hem beheerst (of volg een cursus).
• Kijk naar de taak met andere ogen. In plaats van te kijken naar het project als naar een overdonderende en vooral intimiderende hoop werk, kun je het ook zien als een reeks deelprojecten. Kortom, breek het project in kleine stukjes en stel een termijn voor elk stuk (kijk in de bijlage naar het schema dat je hierbij kan helpen). (Deel)doelen zijn handig omdat je weet wanneer wat af moet zijn. Je kunt zelfs je ouders of een klasgenoot vragen na iedere deadline het gedane werk met je door te nemen. Zij kunnen je ook helpen de gestelde deadlines te halen door je aan te moedigen of je eraan te herinneren.
• Kan technologie je werk vergemakkelijken? Er bestaan diverse computerprogramma’s die je kunnen helpen (bijhouden van bibliotheken en bronnen met Zotero, woordenboeken, online encyclopedieën, Excel, PowerPoint en dergelijke). Als je weet hoe je bepaalde software kunt gebruiken, kan dat je veel tijd en moeite besparen.
• Misschien vind je de opdracht niet leuk. Het kan gebeuren (!) dat je een opdracht niet leuk vindt. Spendeer alsjeblieft niet een halve zaterdag met doodsangsten uitstaan over het (straks gaan) maken van de opdracht. Plan meteen wanneer je eraan begint en wanneer het af moet zijn, zodat je ervan af bent én er niet meer aan hoeft te denken.
• Hoe georganiseerd ben je? Leren organiseren is handig voor alle situaties, niet alleen voor school. Je leert efficiënt te werken én je bent snel klaar met iets waar je tegenop ziet. Is je (elektronische) agenda overzichtelijk? Is je bureau opgeruimd? Heb je een kladblok met een to-do-lijst? Gebruik je intellect om je omgeving en je gedachten zo efficiënt mogelijk in te richten, zodat je snel aan het werk kunt. Het blijft opmerkelijk dat jongeren zich zo pijnigen en met zoveel stress leven, terwijl ze juist snel klaar kunnen zijn en veel leukere dingen kunnen doen als ze maar de tijd nemen om hun zaken op orde te brengen.
• Heb je genoeg te doen? Misschien een beetje rare vraag omdat je niet zit te wachten op nog meer werk. Maar het gekke is, dat als je je op school verveelt en de lessen niet uitdagend genoeg zijn, je juist steeds minder doet en nog meer achterover leunt. Als je meer te doen hebt en als je veel dieper op een onderwerp in kunt gaan, ben je productiever en creatiever. Verveling leidt vaak tot uitstellen. Als dit het geval is, praat er dan over met je mentor of het afdelingshoofd op je school.

Om de gewoonte van uitstellen te doorbreken, moet je creatief zijn in het bedenken van manieren om het werk op tijd en goed af te maken. Gebruik dezelfde energie die je gebruikt voor het uitstellen en bedenken van redenen waarom je NIET aan het werk zou gaan voor het plannen en bedenken van redenen waarom je WEL zo snel mogelijk het werk af moet maken. Alleen dan ontkom je aan de gevoelens van incompetentie, stress, falen en mislukking en ervaar je het gevoel van ‘ja, het is af!’ en kun je zonder schuldgevoel opgaan in je hobby’s.

Verder lezen over uitstelgedrag en veel andere onderwerpen?