Kun je hoogbegaafdheid meten?

Voordat we het hebben over het testen van hoogbegaafdheid, of het meten van intelligentie en bepalen of een kind hoogbegaafd is of niet, is het misschien goed om erover na te denken wat intelligentie eigenlijk is. Intelligentie is niet synoniem aan hoogbegaafdheid, maar alle hoogbegaafde en uitzonderlijk begaafde mensen zijn bovengemiddeld tot extreem intelligent.

Intelligentie is een woord dat de meesten van ons denken te begrijpen totdat we proberen het te definiëren. Kun jij een definitie bedenken? Denk daar eens tien minuten over na en schrijf het dan op.

De definitie die je net hebt bedacht, is net zo waar als alle andere definities, omdat er geen algemene definitie is. Een IQ is bij hoogbegaafde kinderen vaak slecht te meten. Daarom wil ik mij niet richten op het meten van intelligentie om hoogbegaafdheid te bepalen, des te meer omdat hoogbegaafd zijn veel meer omvat dan alleen een hoog IQ. Ik wil mij richten op de karakteristieken van hoogbegaafdheid, die juist zonder een IQ-test zichtbaar (kunnen) zijn.

IQ en intelligentie

Sommige mensen denken aan de termen IQ en intelligentie als onderling uitwisselbaar. Dat is niet waar. Een IQ – of intelligentiequotiënt – is slechts een getal dat je krijgt als je een IQ-test uitvoert, terwijl er geen echte overeenstemming bestaat over hoe de term intelligentie gedefinieerd moet worden. De definitie kan aanzienlijk veranderen van cultuur tot cultuur en zelfs van persoon tot persoon, afhankelijk aan wie je het vraagt of wie je gelooft. Dus, als we het niet eens kunnen worden over wat intelligentie is:

Hoe kunnen we intelligentie meten met een IQ-test? Dat kunnen we niet.

Waar de meesten het over eens zijn, is dat IQ tests niet alle of zelfs niet de meeste gebieden van intelligentie aanboren. Critici beweren zelfs dat de vaardigheden, die worden gemeten zo beperkt zijn in vergelijking met het brede scala aan menselijke vaardigheden en talenten die belangrijk zijn voor succes en geluk in het leven, dat IQ-scores ons een zeer beperkt en misleidend beeld kunnen geven van de ware gaven en vaardigheden van een persoon. Deze tests zijn niet ontworpen om iets als sociale vaardigheden, creativiteit, motivatie of zelfrespect te meten – alle attributen die net zo of zelfs meer belangrijk zijn voor prestaties en tevredenheid van het kind dan het IQ.

Een IQ-score vertelt ons alleen hoe een bepaald kind op een bepaald moment op een bepaalde test heeft gepresteerd, het zegt weinig over het ware potentieel van dat kind.

Vragen over intelligentietesten

Om een beter inzicht te krijgen in intelligentie en de tests die zijn ontwikkeld in een poging om dit concept te meten, is het belangrijk om de geschiedenis van intelligentietests, het wetenschappelijk onderzoek dat is uitgevoerd en de bevindingen naar voren te brengen. Bij het testen van hoogbegaafde en uitzonderlijk begaafde kinderen en het bepalen van hun intelligentie is clinical judgement nog belangrijker dan de testresultaten.

In mijn nieuwe boek Intens, authentiek en vrij dat in de herfst/winter van 2020 verschijnt, kun je meer lezen over hoe het concept intelligentie zich tot nu toe heeft ontwikkeld.

Belangrijke vragen over intelligentie en IQ-testen zijn:

• Is intelligentie een enkele vaardigheid of omvat het een assortiment aan meerdere vaardigheden?
• Is intelligentie erfelijk of speelt de omgeving een grotere rol?
• Zijn intelligentietests bevooroordeeld?
• Wat voorspellen intelligentiescores, als er al iets voorspeld kan worden?

Om deze vragen te beantwoorden, hebben psychologen een aanzienlijke hoeveelheid onderzoek verricht naar de aard, invloeden en effecten van intelligentie (Richardson, K.; Norgate, S.H.; 2015).

Een andere kijk naar intelligentie

Wat moet je als leerkracht of andere professional weten als je iets zinnigs wilt zeggen over hoogbegaafdheid van een kind? De belangrijkste punten die ik je kan meegeven, zijn: kijk naar het kind, spiegel in menselijkheid. Wat zie je? Wie zie je?

Intelligentie is het duidelijke inzicht in iets waarover je geen informatie hebt. Het geheugen kan alleen werken met dat wat bekend is, maar het leven bestaat uit het bekende, het onbekende en het onkenbare. Wat het bekende betreft, is geheugen voldoende.

Dat is wat er in het onderwijs gebeurt: je geheugen wordt gevoed met meer en meer informatie, feiten worden gereproduceerd, kinderen leren te memoriseren en bestaande feiten te herhalen en wat je memoriseert, kun je ook direct naar boven halen in je werkgeheugen en reproduceren. Daar is geen intelligentie voor nodig.

Daarom meet je met standaard schooltoetsen geen hoogbegaafdheid en kun je de CITO- scores niet als een toelatingscriterium voor een plusklas gebruiken!

Intelligentie is pas zichtbaar wanneer je het onbekende tegenkomt, waarover je vooraf geen kennis of informatie hebt in je geheugen. Wanneer je het onbekende tegenkomt, is dat het punt dat beslissend is. Hoe reageer je?

Intelligentie is het vermogen om te reageren op nieuwe situaties. Intelligentie is de kwaliteit van de snelheid van denken en handelen in een nieuwe situatie. Hoe aanpasbaar ben je? Welke strategieën pas je toe, hoe weerbaar ben je? Vaardigheden en ervaringen zijn belangrijker dan reproduceren van feitjes.

Een intelligent persoon sleept niet met kant-en-klare antwoorden. Hij weet dat hij over genoeg intelligentie beschikt om in welke situatie dan ook te kunnen handelen. Al die kennis heb je niet nodig, omdat het je blik vertroebelt. Hoe meer je met je meesleept uit het verleden, hoe waziger je blik wordt. Dan kun je niet open, spontaan, vers, creatief en adaptief reageren op nieuwe situaties. Natuurlijk neem je altijd je ervaringen en kennis mee, maar je vertrouwt het niet blindelings. Elke situatie heeft een frisse en nieuwe benadering nodig.

Om intelligent te zijn, is inspanning nodig. Niet de inspanning van woordjes stampen of memoriseren van bestaande feitjes, maar een inspanning waarmee je echte groei bewerkstelligt. Intelligent zijn betekent dat je voortdurend alert en bewust moet zijn, je kunt niet in slaap vallen, je kunt niet leven als een slaapwandelaar.

Hoogbegaafde kinderen moeten de ruimte krijgen zichzelf te zijn en hun karakteristieken voor hun groei leren in te zetten. Als je een hoogbegaafd kind dit leert, geef je hem een goede basis voor zijn leven.

Verschil tussen beoordelen en testen hoogbegaafd

Er is een groot verschil tussen testen (een IQ-test afnemen) en beoordelen of iemand hoogbegaafd kan zijn aan de hand van observaties, gesprekken en didactisch onderzoek.

Testen met behulp van een standaardtest houdt in dat je een persoon test aan de hand van vooraf beschreven specifieke richtlijnen met een exact te volgen script. Resultaten worden meestal uitgedrukt in getallen. Dit is een beperkte activiteit en de informatie die het oplevert, is ook beperkt.

Beoordelen daarentegen betekent toetsen (een didactisch onderzoek of zelfs een IQ-test), maar niet alleen dat. Het gaat veel verder. De specialist moet een gesprek (of een aantal gesprekken) voeren met het kind, een gesprek voeren met de ouders en de leerkracht en kan met behulp van een didactisch onderzoek beoordelen hoe het kind leert. Toetsen van hoogbegaafde kinderen is deels wetenschap en deels kunst. Het deel kunst is moeilijk te beschrijven en te leren, maar het is essentieel om het kind objectief en breed te beoordelen. Zeer ervaren specialisten, die hoogbegaafde kinderen toetsen en beoordelen, zijn in staat voorbij de standaardcriteria te kijken en op die manier aanvullende klinische inzichten te verkrijgen (Cayton, 2008; Silverman, 2013). Het gaat hierbij om dynamisch onderzoek waarbij de mogelijkheden van het kind voorbij de grens van naaste ontwikkeling getoetst worden, waarmee de grenzen en uitdagingen in kaart gebracht worden. Deze specialisten gaan verder dan een standaardtoets. Met andere woorden, waar anderen al gestopt zouden zijn.

Testen van grenzen kan niet iedereen. Zulk onderzoek zal altijd geleid moeten worden door een tester met ervaring, een voorzichtig klinisch oordeel over de comfortzones van het kind en bereidheid verder te gaan dan de aangegeven grenzen van een toets of test. Een verslag moet twee scores bevatten: scores na het toetsen zonder de bemoeienis van de tester en scores van het dynamisch onderzoek waarmee de grenzen getoetst worden (Cayton, 2008). Toetsen van grenzen (in het Engels testing the limits) is vooral belangrijk bij het versnellen of een klas overslaan.

Toetsen van hoogbegaafdheid zou altijd gebaseerd moeten zijn op het gezonde klinische oordeel van professionals. Goed getrainde en ervaren professionals – en niet de testscores – moeten diagnostische beslissingen bepalen (Pfeiffer, 2015).

Belangrijke punten om te onthouden:

• Er is geen eenduidige definitie van intelligentie, omdat je het niet kunt meten, het kan niet objectief worden gedefinieerd.
• Definities van intelligentie worden beïnvloed door culturele waarden – gevoelens over welke vaardigheden en eigenschappen belangrijk zijn in een bepaalde culturele setting.
• In de westerse cultuur omvat traditionele definitie van intelligentie vaak het vermogen om abstract te denken, problemen op te lossen en te leren.
• Een controverse over definitie is of intelligentie meer als een algemene onderliggende ‘mentale energie’ moet worden beschouwd of als iets dat bestaat uit verschillende, redelijk onafhankelijke delen.

Terwijl er gretig gemeten wordt en gezocht naar de juiste IQ-score, vergeten mensen vaak naar het kind te kijken vanuit menselijkheid door te observeren, in gesprek te gaan, te praten met de verzorgers die jaren bij het kind betrokken zijn en te kijken naar de ontwikkeling op langere termijn. De noodzaak om hoogbegaafdheid te ‘bewijzen’ met een getal wijst erop dat er weinig inzichten zijn over de menselijke psyche en de ontwikkeling. Intelligentie wordt als een statisch fenomeen gezien. Het IQ-testen is allesbehalve betrouwbaar. Daarom is het belangrijk – als er al getest moet worden – dat een ervaren specialist, die veel meer in huis heeft dan de standaard opleiding en handleiding, je kind onderzoekt. Zo kan deze specialist, ook al komt er geen hoog IQ uit de test naar voren, motiveren waarom ze vindt dat het kind hoogbegaafd is.

Wil je meer weten over de mogelijkheden van een intelligentie-onderzoek? Lees hier verder of stuur mij een e-mail.

Misschien is dit artikel over IQ testen ook interessant voor je.