Relatie met jezelf en de ander

Inzichten voor de hoogbegaafde rebel, deel 4

Ga eerst op zoek naar jezelf… Een goed idee, maar… Waar? Niet in Tibet, niet in Spanje maar in jeZELF. Je hoeft daar niet voor te reizen en het kost geen geld. Je hebt wel moed en doorzettingsvermogen nodig.

Veel mensen (in mijn werk spreek ik vooral vrouwen hierover) hebben te maken met het zogenaamde imposter-fenomeen. Ze voelen zich een bedrieger, hebben vaak het idee dat ze bijvoorbeeld niet goed genoeg zijn in hun werk, dat ze niet zo slim zijn en ze wijten hun succes aan toeval. Bovendien hebben ze vaak het gevoel dat hun identiteit fake is. Dat is ook zo. Het gevoel dat je identiteit niet klopt, KLOPT.

Je hebt jarenlang lagen van conditioneringen op je laten leggen. Eerst als kind onbewust, in goed vertrouwen, je vertrouwde je opvoeder volledig en je bent een resultaat van het project opvoeding. Met de beste bedoelingen hebben jouw opvoeders aan jou doorgegeven wat zij wisten, namelijk overtuigingen en ideeën die zij weer van hun opvoeders hadden overgenomen – in volstrekt vertrouwen – tijdens hun project opvoeding.

En wat doe jij? Jij geeft wat jij van je opvoeders hebt doorgekregen en geleerd weer door aan jouw kinderen in JOUW project opvoeding. Zo blijven we in een cirkel ronddraaien, ondoorgrondelijk, onontkoombaar, klem zittend in een mindset, die we klakkeloos uitvoeren.

Laat dit op je inwerken voordat je verder leest.

Die identiteit heb je te danken aan het toeval dat je geboren bent in een bepaald gezin op een bepaald moment. Maar voordat iemand zich met je ging bemoeien, voordat het project opvoeding van start ging, was jij je AUTHENTIEKE ZELF.

Het kwijtraken van je authentieke zelf en vooral het BESEF dat je je authentieke zelf kwijt bent, heeft enorme gevolgen.

Dit is wat intelligente, intense, empathische kinderen vrijwel onmiddellijk voelen en waarom ze – sommige vrijwel onmiddellijk na hun geboorte – in verzet gaan. Of het nu is door hun gedrag, door zich af te sluiten, door niet te willen eten, niet willen praten, niet willen luisteren, niet willen socializen, noem maar op. Er komt een innerlijk verzet tot stand omdat de NATUUR van het kind genegeerd wordt en het wordt GEDWONGEN te zijn wie hij niet is. Het kind voelt intuïtief dat er iets niet klopt, ook al kan het niet uitleggen wat. Het kind is er wel ziek van, lichamelijk of geestelijk, en dat gebeurt niet alleen met jonge kinderen.

Als je niet doorhebt hoe het zit, gaat het je hele leven door.

En bovendien, leef je je hele leven lang met een vreemde! Namelijk met een opgelegde identiteit, terwijl jij dat niet bent.

Tijdens de dag voor vrouwen die ik regelmatig organiseer, is laatst weer duidelijk geworden hoe ontzettend moeilijk het is om die opgelegde identiteit en overtuigingen kwijt te raken, hoe ontzettend moeilijk het is van een conditionering af te komen. Je hebt een alerte geest nodig om het in te zien en het doorzettingsvermogen van een topsporter om het op te ruimen.

Allemaal vreemden

De mens is een vreemde voor zichzelf en al die vreemden zitten bij elkaar in afwachting of ze elkaar kunnen helpen. De mens is het contact met zichzelf en met de natuur kwijt. Wij verlangen naar intimiteit en herkenning, terwijl we onszelf die intimiteit niet kunnen geven omdat we onszelf kwijt zijn. Er is geen herkenning INTERN in jezelf en er kan onmogelijk een herkenning zijn in en door de ander. Wat je meent te herkennen, is de mate van aanpassing van de ander, want je ziet alleen je eigen aanpassing.

Er is geen herkenning in essentie tot essentie, in mens tot mens, in puurheid tot puurheid.

Direct na de geboorte is een baby (menselijk of dierlijk) tot een bepaalde leeftijd afhankelijk van zijn moeder of verzorger. Daar is de hechtingstheorie op gebaseerd. Wij hebben de behoefte om ons te hechten, omdat we ons dan veilig voelen en veilig kunnen opgroeien. Natuurlijk heeft een baby verzorging nodig, omdat het zelf nog niet voor voeding en warmte kan zorgen. De eerste twee niveaus van Maslow zijn nu in beeld en voordat je je verder kunt ontwikkelen, moet aan deze basisbehoeftes zijn voldaan.

Je veilig voelen in de warmte van een vertrouwd lichaam en zelf niets hoeven doen (dat kun je op dat moment ook niet), voelt lekker en dit gevoel nemen we ons leven lang mee. Als we niet opletten, blijven we dit gevoel EXTERN zoeken. Op gegeven moment moet er namelijk een omslag komen. Je moet van diezelfde mensen, die jou veiligheid hebben geboden in de eerste maanden na je geboorte, leren dat je OP JEZELF KUNT VERTROUWEN. Je moet van hen leren dat alles wat je nodig hebt al in je zit.

Gehecht aan de hechtingstheorie?

Gedurende de opvoeding moet er een dalende lijn zijn in de mate van hechting en een stijgende lijn in de mate van onafhankelijkheid. Hoe meer een kind groeit en hoe meer vaardigheden het leert hoe onafhankelijker het is van zijn verzorger. Althans in een ideale situatie. De meeste mensen letten daar niet op en hebben niet door hoe afhankelijk ze hun kind houden en hoe krampachtig ze die hechting in stand houden met als gevolg dat te veel volwassenen niet in staat zijn voor zichzelf te denken, voor zichzelf te zorgen (vooral emotioneel) en hun hele leven lang op zoek zijn naar valse intimiteit, gebaseerd op hun valse identiteit. (Hierover schrijf ik meer in mijn nieuwste boek: Handboek voor de hoogbegaafde rebel.)

Deze hechting, die op gegeven moment moet overgaan in zelfredzaamheid en onafhankelijkheid, wordt op school voortgezet en versterkt en gaat verder met al je relaties (partners, vrienden, werkgevers, familie). Je raakt gehecht aan aandacht, zorg, bevestiging. Het is niet meer de noodzakelijke oerhechting, gebaseerd op de twee eerste basisbehoeftes van Maslow, het is een verslavende, ziekelijke afhankelijkheid aan bevestiging geworden. Het is een tot aan je merg doordringende angst geworden. Angst om alleen te zijn, angst om iets niet te kunnen, angst om zonder feedback en sturing van iemand niet te kunnen wat je moet doen, verlatingsangst, angst om dood te gaan.

Intimiteit tussen twee valse identiteiten

Als je op een bepaalde manier opgevoed bent met het idee van wie je bent in combinatie met een kunstmatige hechting, gebaseerd op afhankelijkheid in plaats van op groei van de eigen innerlijke kracht en leren vertrouwen op jezelf, ga je je ook zo tot mensen verhouden. Je bent dan geen onafhankelijk individu dat een relatie of een vriendschap aangaat met een ander onafhankelijk individu, je bent angstig en bezitterig en je hebt zelfs een contract nodig van een gemeenteambtenaar om er zeker van te zijn dat die ander bij je blijft.

Je hebt niet geleerd op jezelf te vertrouwen en je hebt de ander nodig voor de bevestiging van je valse identiteit.

Voel goed wat dit betekent!

Omdat je niet geleerd hebt om jezelf te vertrouwen, heb je meestal ook niet geleerd hoe fijn het is om alleen te zijn. Gewoon in je eentje op stap, in je eentje een dag doorbrengen, in je eentje een middag iets voor jezelf doen. De meeste mensen kunnen niet tegen alleen zijn, terwijl dat juist nodig is om een balans te vinden en te houden. Wat deze mensen niet beseffen, is dat alleen als je alleen kunt zijn en als je authentiek bent, je jezelf kunt delen. Anders blijf je afhankelijk van je valse identiteit en van de bevestiging van die valse identiteit door een ander.

De oerhechting van een baby, gebaseerd op de basisbehoeftes en overleving (Maslow), moet zich op een gegeven moment ontwikkelen tot een authentieke, onafhankelijke identiteitsgroei (hogere lagen van Maslow) tot aan volledig jezelf zijn (laatste 3 lagen van Maslow).

8 stappen piramide van Maslow

Kun je intimiteit ervaren terwijl je volledig onafhankelijk bent van de ander? Ja! Juist veel meer en veel dieper.

Niet het onstuurbare willen sturen

Een beetje nadenken over wat er elke dag om ons heen gebeurt en in rust voelen, laat zien dat een hogere wet dan die van jouw wil de gebeurtenissen reguleert. Dit is geen zweverig gedoe, zoals sommige lezers misschien opmerken, dit is het fenomeen, gebaseerd op Erwin Schrödingers vergelijking en geïnspireerd door Albert Einstein, een van de beroemdste vergelijkingen in de kwantummechanica. Hij heeft het ook over het leven (lezing in Dublin) waarin hij de wet uit de thermodynamica beschrijft, hij legt uit hoe alle niet levende materie spontaan overgaat naar een toestand van spanningsloosheid en vervolgens uit elkaar valt en desintegreert (alle energie uit je hete kopje koffie verdwijnt in de omgeving) – de tweede wet van de thermodynamica.

Uiteenvallen van een geheel tot afzonderlijke delen, een niet verklaarbare vaststelling, is in feite niet bewezen. Het is wel een natuurkundige wet, die we nog niet kunnen verklaren, maar wel wetenschappelijk onderbouwen. Interessant is dat levende cellen zich verzetten tegen uit elkaar vallen, ze onttrekken voortdurend energie uit hun omgeving en bouwen steeds grotere gehelen uit. Verbinding en groei, gebaseerd op energie en oerkrachten, die verder gaan dan het menselijke. Het menselijke is een klein onderdeel van alle energetische processen (Freud).

Daarnaast hebben Max Planck en Niels Bohr aandacht besteed aan complementariteit en onzekerheidsrelaties, waar natuurkunde grenst aan filosofie. Als je open minded blijft en er niet van uitgaat dat alleen datgene wat wetenschappelijk bewezen is met een formule BESTAAT. Ook sommige natuurkundigen, waaronder Einstein en Schrödinger hadden en hebben het door.

“Van alles wat we hebben geleerd over de structuur van levende materie, moeten we voorbereid zijn om te ontdekken dat het werkt op een manier die niet kan worden teruggebracht tot de gewone wetten van de fysica. En dat niet op grond van het feit dat er een “nieuwe kracht” is of wat niet, die het gedrag van de afzonderlijke atomen in een levend organisme stuurt, maar omdat de constructie anders is dan alles wat we tot nu toe in het fysieke laboratorium hebben getest.”

Je wilt soms het onmogelijke bereiken, zeker als je je vanuit je valse (opgelegde en aangeleerde) identiteit in de wereld probeert te handhaven. Vroeg of laat kom je jezelf tegen met of zonder een burn-out, maar nooit in groei en ontwikkeling.

Als je naar de natuur kijkt – iets waar de meeste mensen (te) ver van zijn verwijderd – kun je er een voorbeeld aan nemen. Het is namelijk zo dat als je je conditionering doorziet en als je de weg inslaat richting zijn wie je bent, kan het niet anders dan dat je merkt dat alles zich op het juiste moment aandient, zoals de natuur zich organiseert, de bloemen in je tuin, de lucht en de zon. Het klinkt misschien te poëtisch, maar denk erover na en vooral VOEL. Voel je eigen natuur, ga daarnaar op zoek.

Je kunt je intelligentie pas goed inzetten als je je eigen natuur voelt.

Zonder jezelf te voelen en te weten wie je bent, is je intelligentie waardeloos. Dan blijft het bij geconditioneerde feitjes. Hoeveel van wat je weet is echt van jou? Hoeveel zogenaamde kennis heb je moeten reproduceren, hoeveel aannames draag je bij je? Hoeveel valse overtuigingen? En hoeveel is werkelijk van jou? Dit is geen competitie. Het gaat niet om aantallen of statistieken, het gaat om voelen of er een balans is tussen de geleerde kennis en je ideeën en inzichten. Als je vanuit je authenticiteit leeft, kan het niet anders dan dat je je eigen levenswijze hebt, je eigen manieren en gedachten, volledig los van wat anderen vinden of willen. Ze kunnen op sommige punten overeenkomen, maar je bent er zelf achter gekomen of je hebt er zelf over nagedacht.

Is dat talent wel echt jouw talent?

Tijdens veel gesprekken met ouders en kinderen merk ik dat veel gedachten en handelingen niet van de mensen zelf zijn. Het zijn vastgeroeste, ingegroeide, overgenomen overtuigingen, die ze met zich meedragen en herhalen zonder zich ervan bewust te zijn dat ze niet met hun kern resoneren. Zo is het ook bijvoorbeeld bij onderwijs en vervolgopleidingen. Je ‘hoort’ tot en met groep 8 op de basisschool te zitten, je ‘hoort’ pas met 12 jaar naar de middelbare school te gaan, je ‘hoort’ een vwo-diploma te halen (of welk diploma dan ook), je ‘hoort’ de middelbare school af te maken, koste wat het kost, je ‘hoort’… Vul maar in. Als ik aan een tiener vraag: waarom zit je op deze school? Is 9,5 keer van de 10 het antwoord: weet ik niet, moest van mijn ouders, geen idee.

Op deze manier rol je in je eerste baan, rol je in je vervolgbaan, rol je in een opleiding via de werkgever, rol je in een relatie, rol je in handelen en gewoontes in die relatie. Met andere woorden, als je niet geleerd wordt zelfstandig na te denken vanuit je eigen identiteit, word je je hele leven lang geleefd (door mensen meestal die ook hun identiteit kwijt zijn…).

De ervaring is dat een mens zich zo goed mogelijk aanpast aan de gebruikelijke details van het vak waarin hij terechtkomt en doet wat men van hem op die plek verwacht. Dan is hij een deel van de machine waarop hij mee beweegt. Zolang je als werknemer alleen doet wat men van je verwacht in een baan die gebaseerd is op een opleiding die je gedaan hebt omdat je er ingerold bent, ben je niet bij jezelf. Op den duur kan deze mismatch je jouw gezondheid kosten. Je geeft te veel van jezelf weg omdat je te veel moet aanpassen aan wat niet bij jou past.

Ralph Waldo Emerson verwoordt het mooi: “Het talent is de roep. Er is één richting waar alle ruimte voor je openstaat. Je hebt de vermogens, die je in stilte uitnodigen in de richting van eindeloze inspanning te gaan.”

… “Je hebt geen rivaal. Want hoe meer je jouw krachten raadpleegt, des te meer verschilt jouw werk van het werk van enig ander. Jouw ambitie is precies in verhouding tot jouw kracht.”

Met andere woorden, als je vanuit je authenticiteit leeft, kies je wat bij je past, niet wat iemand anders vindt dat bij je past. En dan heb je zelfgekozen voor een opleiding, relaties, werk, hobby’s, woonplek, alles. Dan is alles wat je doet, gebaseerd op je ZELF en je authenticiteit.

Balans in jezelf en in het geheel

Voor extreem intelligente, intense, hooggevoelige mensen is het van levensbelang dat ze leren bij zichzelf te blijven. Waarom? Omdat ze zich extreem onderscheiden van het gemiddelde en geneigd zijn zich extreem aan te passen aan het gemiddelde. Ik vertel het voortdurend, deze aanpassing gaat ten koste van hun ZELF. Langzaamaan, stap voor stap gummen ze doelbewust hun ZELF weg. En omdat extreem intelligente mensen (IQ boven 145) ook extreem gevoelig zijn, is het essentieel dat ze een balans vinden tussen zichzelf en het geheel, tussen hun authenticiteit en opgaan in hun omgeving, tussen volledig zichzelf durven zijn en vaardigheden hebben om zich veilig tot het geheel te verhouden. Een van de meest welsprekende concepten in het mystieke denken is het fenomeen microkosmos/macrokosmos. De mens is een ‘miniatuuruniversum’, dat elk aspect van de wereld als geheel weerspiegelt – en het universum is een gigantisch organisme.

De reden voor deze intrinsieke verbinding tussen mensen en het universum is omdat het universum is geschapen met het doel dat wij mensen het verfijnen en verheffen. Dus een kopie van elk detail van het universum bestaat in elk mens (denk aan energie en Schrödinger). Door verschillende aspecten van ons persoonlijke leven te verfijnen, verfijnen we elke respectieve overeenkomstige dimensie in het universum.

In zekere zin introduceert dit een geheel nieuwe dimensie aan het antropische principe. Het antropische principe stelt dat we in een nauwkeurig afgestemd universum leven om het bestaan van het leven, zoals we dat kennen, mogelijk te maken. Het universum lijkt op maat gemaakt voor het menselijk leven. Als een van de fysieke basisconstanten anders zou zijn (minder zuurstof om maar iets te noemen), dan zou het leven, zoals we dat kennen, niet mogelijk zijn. Het microkosmos-concept legt uit dat de mens en het universum met elkaar verweven en onderling afhankelijke kopieën van elkaar zijn.

Wetende dat we een microkosmos van het universum zijn, stelt ons ook in staat om te gaan met wereldgebeurtenissen, die om ons heen plaatsvinden. Hoewel subtiel helpt harmonie in ons persoonlijke leven om harmonie in de wereld te brengen. We zijn misschien niet in staat om het vlindereffect van ons gedrag op het universum te voelen en het effect ervan is niet altijd direct en openlijk. Je hebt wellicht gehoord dat onze acties een rimpeleffect  op de wereld hebben. Wij zijn daarom geen slachtoffers van omstandigheden van wereldgebeurtenissen, we hebben de macht om de wereld te veranderen. Terwijl we ons verfijnen, verfijnen we op de een of andere manier ook onze leefomgeving. Het is allemaal energie en natuurwetenschap :).

Veel mensen worstelen om de complexe wereld te begrijpen. Er zijn veel wereldwijde conflicten, die de angst van mensen in stand houden. En als je niet over voldoende vaardigheden beschikt om niet in angst te leven, is deze angst redelijk verlammend. Als je daarbij je innerlijke, onverklaarbare strijd optelt die je ook angstig maakt (omdat je bijvoorbeeld bang bent dat je niet aan de verwachtingen van anderen voldoet of zelfs aan verwachtingen van jezelf) is het haast onuitstaanbaar. Er is dus de externe angst (aangemoedigd door de media) en de interne angst (ontstaan door de conditionering).

Hoe kan een extreem intelligent, extreem empathisch, extreem gevoelig kind hiermee omgaan?

De meeste mensen zijn opgevoed met het beeld van wie ze moeten zijn in plaats van aangemoedigd om vooral zoveel mogelijk zichzelf te zijn. Als je het niet door hebt en er niets mee doet, leef je de rest van je leven in een wanhopige zoektocht naar je identiteit. De diepe eenzaamheid en zelfhaat, die dit veroorzaakt, is niet te beschrijven. De hechting is misschien goed verlopen, maar de onthechting en groei naar zelfredzaamheid vanuit je kern niet.

Een van de cruciale elementen van interventie moet zijn dat je echte waarde van binnenuit komt – van je kern (of van je ziel) en niet van je ouders of van anderen.

De noodzakelijke balans tussen empathie en afstand is belangrijk om een balans in je leven te ontwikkelen. Dit geldt zowel voor kinderen als volwassenen. Vrijwel elk gebied van het leven voert op de een of andere manier de strijd tussen deze twee polen. Als het bijvoorbeeld om counseling gaat, zijn er mensen die zo emotioneel dichtbij en intiem met een cliënt komen dat ze geen goed advies meer kunnen geven. Omgekeerd zijn er professionele mensen, die zo afstandelijk zijn dat hun cliënten zich niet met hen kunnen identificeren.

Of denk aan relaties. Om een gezonde relatie te hebben, moet je een evenwicht vinden tussen twee uitersten. Aan een kant de nabijheid en intimiteit en aan de andere kant je persoonlijke grenzen. De nabijheid van twee mensen maakt een relatie. Toch zien we vaak dat mensen elkaar met liefde vernietigen. De een houdt misschien van de ander, maar weet niet hoe hij liefde moet geven op een manier dat de ander het kan bevatten. Liefde kan grenzen doen vervagen.

Om liefde volledig te laten zijn, mag het de individualiteit van ieder persoon niet aantasten.

Hoe balanceer je intimiteit en grenzen? Ik noemde eerder in dit artikel mystiek, in een artikel over vriendschap schreef ik al over een derde dimensie, die Carl Gustav Jung een vat met soul making noemde. De balans van intimiteit en grenzen vind je door een derde dimensie te introduceren – de dimensie van waarheid, die liefde noch discipline is en daarom de twee anderen kan integreren.

Waarheid bereik je door onbaatzuchtigheid: boven je ego en aanleg uitstijgen, waardoor de realisatie van de waarheid mogelijk is. Waarheid geeft een duidelijk en objectief beeld van de eigen behoeften en die van anderen. De eigen waarheid leven is belangrijk voor uitzonderlijk begaafde mensen omdat ze hun hele leven lang voelen, voelen, voelen. Als ze dit voelen negeren en als ze alleen reageren op externe verwachtingen, gaat het ten koste van de waarheid.

Een balans vinden tussen meedoen en jezelf voorop stellen, tussen jezelf zijn en weten wanneer je je wilt aanpassen, tussen chocola eten en groente eten, tussen intens beminnen en ruimte geven, is een levenskunst.

Al onze worstelingen komen neer op telkens een evenwicht tussen de twee polen vinden. Dit omvat de ultieme strijd tussen het materiële en het spirituele, tussen het heilige en het seculiere. Het is gemakkelijker om voor het ene of het andere te kiezen. Ofwel kiezen voor ascetische spiritualiteit of voor materiële onderdompeling. Toch is een gezond leven alleen mogelijk als we de twee werelden in evenwicht brengen en integreren.

Eerder schreef ik over spirituele intelligentie, niet omdat ik er weer een hokje bij wil hebben, maar om duidelijk te maken dat deze intelligentie ook inclusief is en bij het geheel hoort. Zoals je niet steeds roept dat je hoogbegaafd bent, zo roep je ook niet steeds dat je spiritueel bent of dat je accountant bent. Het mooiste is als je leeft vanuit je kern en een balans vindt zonder het te moeten verklaren of uitleggen. De belangrijkste behoefte die je wel kunt communiceren is ruimte te hebben om te zijn wie je bent.

Deze ruimte moet je voor jezelf claimen!

Dit is de uitdaging van onze tijd – zowel persoonlijk als wereldwijd. Vooral in het licht van alle technologische prestaties is er een groot schisma ontstaan tussen materiële welvaart en gemakkelijk leven én persoonlijke en psychologische behoeftes, tussen ongekende technologische eenheid en ongeëvenaarde persoonlijke verdeeldheid. We hebben allemaal te maken met de microkosmos en de macrokosmos.

Denk de volgende keer aan het rimpeleffect dat het op de wereld zal hebben, voordat je over een ander oordeelt. Als je bedenkt dat alles energiedrager is, ook je woorden, kun je je voorstellen dat negatief praten een ander effect heeft dan positief praten. Individuele inspanning verandert de wereld. Wanneer we de microkosmos veranderen, beïnvloedt dat de macrokosmos direct. Daar zijn we met zijn allen, maar toch ieder voor zich voor verantwoordelijk.

Begin nu alvast: Verdeel een stuk papier in twee kolommen. Noem in de eerste kolom voorbeelden van een angstige ervaring. Noem in de tweede kolom voorbeelden van ervaringen die je naar een vredige staat van zijn brengen. Identificeer één gebied van je leven waar je die twee energieën met elkaar in balans kunt brengen.

Uniek individu in de inclusieve wereld

Deze zin is mijn motto voor begeleiding van uitzonderlijk begaafde mensen. Je moet eerst jeZELF zijn en authentiek en dan pas kun je INCLUSIEF zijn en een waardevolle bijdrage leveren aan de diversiteit en aan de ontwikkeling en groei van het geheel. Je authenticiteit is nodig. Het is geen luxe, na-apen en napraten is er al maar dat leidt niet tot groei, dat leidt tot stagnatie.

Groei en ontwikkeling van de mens in zijn geheel (mind, energie, emoties en lichaam) is alleen mogelijk als wij ieder vanuit onze eigen identiteit en authenticiteit meedoen.

Referenties:

Einstein, A. (1978). Einstein: mijn theorie. Over de speciale en algemene relativiteitstheorie. Uitgeverij Spectrum. ISBN 9789027457585

Emerson. R.W. (1946). The Portable Emerson. Nothing can bring you peace but yourself. Pinguin Books, New York

Freud, Z. (2004). Beyond Pleasure / Per. met hem. – Minsk: Oogst

Isaacson, W. (2007). Einstein de biografie. Uitgeverij Spectrum. ISBN 9789000342655

Hamsikova, R. (2020). Intens, authentiek en vrij. Hoogbegaafd in deze wereld. Uitgever IEKU Advies/MotoRoute

Hamsikova, R. (2023). Handboek voor de hoogbegaafde rebel. In voorbereiding

Gribbin J. (1984). In Search of Schrödinger’s cat. Quantum physics and reality. Corgi Books London

Sugarman, Susan (2016). What Freud Really Meant. A Chronological Reconstruction of his Theory of the Mind. Cambridge University Press

Koop het boek voor nog meer inspiratie, theorie en praktische tips: